Το κυνήγι μαγισσών δεν τελείωσε τον μεσαίωνα

Wikipedia

Με αφορμή τη δημοσίευση φωτογραφιών και τη δημοσιοποίηση ιατρικών απόρρητων στοιχείων των 12 γυναικών, η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου επισημαίνει ότι σύμφωνα με το νόμο 2472/1997 περί προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, η εισαγγελική αρμοδιότητα δημοσιοποίησης στοιχείων της ποινικής δίωξης δεν επεκτείνεται και στα ευαίσθητα δεδομένα υγείας, για τα οποία είναι απαραίτητη η άδεια από την αρμόδια Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα. Περαιτέρω, η εξαίρεση που προβλέπει ο ως άνω νόμος αφορά συγκεκριμένα το σκοπό βεβαίωσης εγκλημάτων και όχι γενικά και αφηρημένα το «κοινό καλό».

Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η δημοσίευση των φωτογραφιών και η αποκάλυψη της οροθετικότητας των γυναικών αυτών είναι αδικαιολόγητη και προσβάλλει την τιμή και την υπόληψή τους. Και τούτο, διότι η σκοπούμενη και καθόλα θεμιτή προστασία του κοινωνικού συνόλου (ενημέρωση και ευαισθητοποίησή του και διαφύλαξη της δημόσιας υγείας) μπορούσε να επιτευχθεί με σαφώς ηπιότερα μέσα: δηλαδή, με τη δημοσιοποίηση των χαρακτηριστικών των γυναικών που συλλήφθηκαν (ύψος, χρώμα ματιών και μαλλιών, εθνικότητα, κλπ) και της περιοχής (οίκος ανοχής, «πιάτσα») όπου εργάζονταν. Και τούτο, διότι δεν απαιτείται και η φωτογραφία της ιερόδουλης προκειμένου να ευαισθητοποιηθεί κάποιος, ο οποίος πληρώνει για να κάνει μη ασφαλές σεξ, και να υποβληθεί σε ιατρικές εξετάσεις. Σε τελική ανάλυση, θα μπορούσε ενδεχομένως να τονιστεί από την αρμόδια αστυνομική διεύθυνση ότι κάθε ενδιαφερόμενος είναι δυνατόν να έχει πρόσβαση στις φωτογραφίες τους στα κατά τόπους αστυνομικά τμήματα. Υπό την αντίθετη εκδοχή, θα πρέπει να δημοσιοποιηθούν και τα αντίστοιχα στοιχεία όλων όσων –υπό το άκουσμα της παραπάνω είδησης– έσπευσαν να εξετασθούν και διαπιστώθηκε ότι είναι και αυτοί οροθετικοί και στη συνέχεια τα στοιχεία των συζύγων τους, των φιλενάδων τους κ.ο.κ., γιατί ο κίνδυνος για την υγεία εικάζουμε ότι δεν αλλάζει ανάλογα με το φύλο, την κοινωνική θέση ή την εθνικότητα ενός προσώπου. Εκτός αν οι οροθετικοί «οικογενειάρχες» δεν συνιστούν κίνδυνο για την δημόσια υγεία.

Όσο για την αναδημοσίευσή των φωτογραφιών από τα μέσα ενημέρωσης, και μάλιστα σε πρωτοσέλιδα και κεντρικά δελτία ειδήσεων, αυτή ξεπερνά κάθε μέτρο και θέτει μείζονα ζητήματα ηθικής και νομικής τάξης, αφού συνιστά διαπόμπευση του προσώπου, η οποία είναι ανεπίτρεπτη σε κάθε δικαιοκρατούμενη χώρα: καμιά σκοπιμότητα, κανένα «δημοσιογραφικό ενδιαφέρον» δεν μπορεί να δικαιολογήσει τον δημόσιο εξευτελισμό ενός ανθρώπου, πολλώ δε μάλλον ενός ασθενούς.

Η ακραία προσβλητική και τιμωρητική μεταχείριση των γυναικών αυτών δεν μπορεί παρά να μας θυμίσει το μετακατοχικό βίαιο ξύρισμα της κεφαλής των γυναικών στις πλατείες των πόλεων και των χωριών. Δεν μπορεί παρά να μας θυμίσει τη μεταχείριση γυναικών σε τριτοκοσμικές χώρες. Το τρίπτυχο γυναίκα-ιερόδουλη-ασθενής γίνεται –με σχεδόν αρχετυπικό τρόπο– συνώνυμο της αμαρτίας, της βρωμιάς, του εχθρού. Το γεγονός ότι οι γυναίκες αυτές είναι –όλως τυχαίως– άστεγες, τοξικομανείς ή ενδεχομένως θύματα trafficking φαίνεται να μην ενδιαφέρει κανένα θεσμό, καμία αρχή. Όλα μπορούν να υποχωρήσουν μπροστά στην επέλαση των ρατσιστικών και σεξιστικών στερεοτύπων και την αδιατάρακτη γαλήνη του ελληνικού νοικοκυριού που σε λίγες μέρες ψηφίζει.

Η παραπάνω ανακοίνωση της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου υποστηρίζει το αυτονόητο των δικαιωμάτων των οροθετικών γυναικών, το οποίο δυστυχώς κάθε άλλο παρά ως αυτονόητο γίνεται αντιληπτό στην ελληνική δημόσια σφαίρα. Δεν είναι ωστόσο η μόνη περίπτωση άρθρωσης κριτικού λόγου απέναντι στην εκκωφαντική προεκλογική σιωπή που συναινεί στον στιγματισμό και την διαπόμπευση αυτών των γυναικών: δείτε ενδεικτικά τις ανακοινώσεις του Συλλόγου Οροθετικών Ελλάδας 'Θετική Φωνή' και άλλων δεκατεσσάρων οργανώσεων, των Οικολόγων Πράσινων, της Επιτροπής Δικαιωμάτων του ΣΥΡΙΖΑ, και της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων.

Η κριτική από την οπτική των δικαιωμάτων είναι εύλογα σημαντική, φοβάμαι ωστόσο πως οι πρόσφατες αυτές εξελίξεις φέρουν κατά πολύ ευρύτερες σημασίες και χαρακτηριστικά που αφορούν περιπτώσεις ηθικών πανικών. Οι τελευταίοι αποτελούν ερευνητικό αντικείμενο των κοινωνικών επιστημών που αναδείχθηκε στο πλαίσιο της κριτικής εγκληματολογίας στην Βρετανία στις αρχές της δεκαετίας του 1970, και στη συνέχεια συναρθρώθηκε με το πεδίο μελέτης των μέσων και της επικοινωνίας. 

Σύμφωνα με τον κλασσικό ορισμό του Stanley Cohen (1972/2002), ο όρος ηθικός πανικός αναφέρεται σε μια συνθήκη, ένα επεισόδιο, ένα άτομο ή ομάδα ατόμων που προσδιορίζεται ως απειλή για τις κοινωνικές αξίες, παρουσιάζεται στερεοτυπικά από τα μέσα επικοινωνίας, και οριοθετείται από τους ορισμούς φορέων κοινωνικού κύρους, οι οποίοι προτείνουν σχετικές ερμηνείες και τρόπους αντιμετώπισης. Οι ηθικοί πανικοί έχουν το χαρακτηριστικό να εμφανίζονται απότομα· σε ορισμένες περιπτώσεις υποχωρούν κατά τον ίδιο τρόπο, σε άλλες ωστόσο έχουν μακροπρόθεσμα αποτελέσματα και επιφέρουν αλλαγές στο νομικό πλαίσιο και την άσκηση κοινωνικής πολιτικής, ή ακόμα και στον τρόπο που μια κοινωνία αντιλαμβάνεται τον εαυτό της.

Μεταξύ των αντικειμένων ηθικών πανικών εμφανίζονται ενδεικτικά νεανικές υποπολιτισμικές ομάδες (Cohen 1972/2002), χρήστες ναρκωτικών ουσιών (Young 1971), φορείς επιθέσεων στο δρόμο με σκοπό τη ληστεία (Hall et al. 1978), χούλιγκανς (Hall 1978), άτομα που παίρνουν παράτυπα επιδόματα κοινωνικής πρόνοιας (Golding & Middleton 1982), ασθενείς του AIDS (Watney 2006), και αιτούντες άσυλο (Lynn & Lea 2003). Σύμφωνα με το μοντέλο ανάλυσης των Ben-Yehuda & Goode (1994), οι ηθικοί πανικοί ξεκινούν υπό την μορφή ανησυχίας απέναντι σε μια κοινωνική ομάδα ή είδος συμπεριφοράς, και εξελίσσονται σε επιθετικότητα απέναντι στους στιγματισμένους ως επικίνδυνους 'άλλους', καλλιεργώντας την συναίνεση με άξονα την θεώρηση τους ως απειλή για την κοινωνία.  

Η προσέγγιση των ηθικών πανικών μπορεί να προσφέρει διεισδυτικές, αναλυτικές και συγκεκριμένες ερμηνείες των τρόπων μέσω των οποίων μετανάστες αλλά και οροθετικές γυναίκες στιγματίζονται την παρούσα περίοδο ιδιαίτερα ως μορφή 'υγειονομικής βόμβας', και του σχετικού με αυτούς τους τρόπους ρόλου των εμπλεκόμενων πολιτικών και κρατικών αρχών, και των μέσων επικοινωνίας που υιοθετούν και αναπαράγουν τους ορισμούς τους. Η προσέγγιση αυτή είναι επίσης σημαντική ως προς την σύνδεση των κύκλων ηθικών πανικών με περιόδους κοινωνικών κρίσεων.

Όπως υποστηρίζεται στο εμβληματικό έργο των Hall et al. (1978), ο παράγοντας του ηθικού πανικού συνέβαλε στην συγκρότηση μιας αυταρχικού τύπου κοινωνικής συναίνεσης, την μετάβαση προς αυστηρότερες μορφές κοινωνικού ελέγχου, και την νοηματοδότηση της κρίσης του κοινωνικού συστήματος στην Βρετανία την δεκαετία του 1970 με όρους κατάρρευσης του 'νόμου και της τάξης.' Υπό το πρίσμα του διεπιστημονικού πλαίσιου ανάλυσης των ηθικών πανικών, το ουσιαστικό ερώτημα ως προς την περίπτωση της οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής κρίσης στην Ελλάδα είναι ο εξελισσόμενος επαναπροσδιορισμός της σε σχέση με την έννομη τάξη και τη δημόσια υγεία, θέμα στο οποίο θα επανέλθουμε.

Όσοι και όσες ενδεχομένως ενδιαφέρεστε για το πεδίο ανάλυσης των ηθικών πανικών, μπορείτε ενδεικτικά να δείτε τα παρακάτω κείμενα:

Ben-Yehuda, N. & Goode, E. (1994) Moral panics: the social construction of deviance, Oxford: Blackwell 

Cohen, S. (1972/2002) Folk devils and moral panics: the creation of the Mods and Rockers, Third edition, Oxford: Martin Robertson

Cohen, S. & Young, J. (eds.) (1973/1981) The manufacture of news: social problems, deviance and the mass media, London: Constable

Critcher, C. (2003) Moral panics and the media, Maidenhead: Open University Press.

Garland, D. (2008) On the concept of the moral panic, Crime, Media, Society, 4(1), 9-30  

Golding, P. & S. Middleton (1982) Images of welfare, Oxford: Martin Robertson

Hall, S. (1978) The treatment of ‘football hooliganism’ in the press, in Ingham, R. (ed.) ‘Football hooliganism’: The wider context, London: Inter-Action Inprint, 15-36

Hall, S., Critcher, C., Jefferson, T., Clarke, J. & Roberts, B. (1978) Policing the crisis: mugging, the state and law and order, London: Macmillan.

Jefferson, T. (2008) Policing the crisis revisited: The state, masculinity, fear of crime and racism, Crime, Media, Society, 4(1), 9-30 

Lynn, N., & Lea, S. (2003) 'A phantom menace and the new Apartheid': the social construction of asylum-seekers in the United Kingdom, Discourse & Society, 14(4): 425-452

Watney, S. (2006) AIDS, 'Moral panic' theory and homophobia, Critcher, C. (ed.) Critical readings: moral panics and the media, Maidenhead: Open University Press, 256-264

Young, J. (1971) The drug takers: the social meaning of drug use, London: Paladin